De rol van de vrouw in de kunsten

Vrouwen hadden vanaf prehistorische tijden een ondergeschikte rol in de maatschappij. Het kwam er meestal op neer dat ze als meisje werden klaargestoomd om uitgehuwelijkt te worden en daarna een dienstbare rol voor hun echtgenoot speelden. Als dat niet gebeurde, dan zorgden ze voor de ouders. Daarom is in de geschiedenis van de kunst de rol van de vrouw altijd vrij sober geweest. Wat precies de rol was van vrouwen in de tijd, dat de mens nog in grotten leefde, is onbekend. De functie van grotschilderingen was magisch-ritueel, vaak op de jacht gericht, een zuiver mannelijke aangelegenheid. Toch komen er ook wel typisch vrouwelijke taferelen voor, als bavallingen. Ook zijn er handafdrukken van vrouwen aangetroffen bij vele grotschilderingen uit die tijd.

In de antieke tijd verwezen Homerus en Cicero naar dichteressen en musicae, die in de vroeg westerlijke culturen geleefd hebben. Plinius de Oude (23-79 v.C.) noemde zelfs enkele Griekse schilderessen bij naam: Timarete, Eirene, Kalypso, Aristarete, Iaia, Olympias... Van de eerste is bekend dat ze de dochter was van een schilder. Van hun werk is helaas niets overgebleven. In het Griekse theater was de rol van de vrouw nihil: het was ze niet toegestaan om actrice te zijn. Daarom werden alle vrouwenrollen gespeeld door mannen.

Vrouwen in de vroege Middeleeuwen deden wanneer ze uit de aristocratische of de geestelijke klasse kwamen meestal handwerk. In nonnenkloosters verluchtigden ze manuscripten. Adellijke vrouwen brachten hun tijd door met borduren en het bewerken van textiel. Ook dit soort werk is vaak anoniem gebleven. Dat ons enkele vrouwennamenvan miniaturisten zijn overgebleven, komt doordat in enkele handscriften een verwijzing aangetroffen zijn naar hun identiteit.

Na de twaalfde eeuw kwam de stad in opkomst als economische macht. Er werd meer gehandeld en er werden universiteiten opgericht. In Vlaanderen en Noord-Frankrijk was vrouwen toegestaan deel uit maken van een gilde. Het belang van externe ateliers, waar vrouwen werkten in de vervaardiging van borduurwerk en illuminatie van manuscripten, werd groter.

De opkomst van de druktechniek in de vijtiende eeuw veranderde veel voor de illuminatiekunsten. Maar de Renaissance en het daaruit voortvloeiend Humanisme bracht weer mandere mogelijkheden. In het theater van de Renaissance kregen vrouwen, met name in Engeland, vanwege een teruggrijpen naar de Antieken niet de kans om zich te tonen. Vrouwelijke schilders en beeldhouwers konden echter net als hun mannelijke collega’s naam te maken met hun werk. De concurrentie van de mannen was wel oneerlijk omdat vrouwen meestal niet makkelijk konden reizen en dus hun werk elders konden laten zien of belangfrijke opdrachten aannemen. Bovendien was het moeilijk om het vak te leren wanneer ze niet toevallig uit een rijke of artistieke familie kwamen. Om op de kunstacademies, die eind zestiende eeuw al op grote schaal opgericht werden, te kunnen studeren, was erg moeilijk, wat vrouwen er meestal toe dwong om zich in de ‘mindere’ genres (stillevens, portretten, e.d.) te bekwamen. De schilderes Artemisa Gentilechi (1593-1652) was de eerste vrouw die uitgenodigd werd om te studeren aan een academie.

Tegen de tweede helft van de achttiende eeuw had de Academie in Parijs 450 leden, waarvan slechts vijftien vrouwen waren. Daarvan waren de meeste echtgenotes of dochters van mannelijke leden. Omdat er op de academies mannelijke naaktmodellen werden gebruikt, werden vrouwen ook vanwege zedelijke kwesties steeds meer geweerd.
Natuurlijk waren er wel vrouwen, die hun talent en creativiteit gebruikten om toch schilderijen binnen een genre te maken, die serieuzer werd genomen. Dat was het geval met Elisabeth Vigee-Lebrun, die haar ervaring met portretten tot het uiterste uitbuitte om een allegorische scene te schilderen, die haar tot een academie toelaten zou.
In Engeland waren twee vrouwen, Engelwortel Kauffmann en Mary Moser, mede-oprichter van de Royal Academy of Arts in Londen in 1768. Door hen kreeg een vriendin, Maria Cosway, schilderes van mythologische taferelen , toegang tot het academisch onderwijs. Maar elders in Europa zouden tot 1871 geen vrouwen worden toegelaten tot de kunstacademies. Vanaf 1791 werd het wel voor vrouwen mogelijk om in Parijs deel te nemen aan de jaarlijkse Salon en daar hun werk te exposeren. Ook hadden vrouwen kansen als leerlinges van beroemde kunstenaars.

Vrouwen met schrijfaspiraties publiceerden in de negentiende eeuw vaak onder de naam van een man (George Eliot, George Sand, Daniel Stern) om er zeker van te zijn dat hun romans even serieus genomen zouden worden. Vrouwelijke componisten hadden vaak betere kansen onder de paraplu van een vader (María Malibrán, Pauline Viardot), een echtgenoot (Clara Schumann).

Vrouwen in de kunst per periode

De Middeleeuwen

• Ende (omstreeks 950), Castiliaanse miniaturista, bekend van een manuscript dat nog steeds te zien is in de Kathedraal van Gerona.
• Diemudus (1057-1130), miniaturista
• Guda (of Guta) (12de eeuw), miniaturista
• Claricia (13de eeuw), miniaturista. Ze heeft zichzelf geportretteerd in één van haar verluchtigingen van de letter Q in een manuscript dat nu in Baltimore bewaard wordt.
• Herrade van Landsberg (1125-1195), non in het klooster van Hohenburg (Elzas), vooral bekend als de auteur van de beeldencyclopedie ‘Hortus deliciarum’ (De tuin der heerlijkheden).
• Sabina von Steinbach (11de eeuw), beeldhouwster, bekend vanwege de beelden die ze maakte voor de Kathedraal van Straatsburg, gebouwd door haar vader.
• Hildegard von Bingen (1098-1179): Duits componiste, schrijfster en miniaturiste. Ze schreef en verluchtigde in 1151 o.a. ‘Scivias’, één van de eerste Middeleeuwse manuscripten.
• Caterina dei Vigri (Bologna, 1413-1463), schrijfster van manuscripten
• Maria Ormani (Florence, 15de eeuw), miniaturiste, vooral bekend van een zelfportret in ‘Breviarium cum Calandario’ (1453)

De Renaissance

• Sofonisba Anguissola (1532-1625), Italiaanse schilderes en dochtervan een lage edelman, bekend van haar portretten
• Lucia Anguissola (Italië, ca. 1538-ca. 1565), manieristisch schilderes en dochtervan een lage edelman. Al haar zussen waren schilderessen.
• Lavinia Fontana (1552-1614), Italiaanse schilderes en dochter van de schilder Prospero Fontana
• Barbara Longhi (1552-1638), Italiaanse schilderes en dochter van de schilder Luca Longhi
• Fede Galizia (Italië, 1578-1630), schilderes en dochter van de miniaturist Nunzio Galizia
• Diana Scultori Ghisi, ook bekend als Diana Mantovana (1547–1612), Italiaanse schilderes en dochtervan een bekende etser.
• Levina Teerlinc (1510 of 1520-1576), Vlaamse miniaturiste, dochter van de illuminator Simon Bening en schilderes aan het hof van Hendrik VIII tot Elizabeth I van Engeland.
• Catarina van Hemessen (1528-1578), Vlaamse Renaissance schilderes en dochter van Jan Sanders van Hernessen. Ze wordt beschouwd als de eerste kunstenaardie een zelfportret maakte (in 1548).
• Esther Inglis, ook Kello (1571-1624), Frans miniaturiste, calligrafiste, schrijfster en vertaalster. Ze werkte vrijwel haar hele leven in Schotland.
• Marietta Robusti (ca.1560-1590), Italiaanse schilderes en dochter van Tintoretto.
• Properzia de Rossi (1490-1539), Italiaanse Renaissance beeldhouwster en dochter van een notaris.
• Mayken Verhulst (1518-1599), Vlaamse miniaturiste en aquarelschilderes. Ze was de schoonmoeder van Pieter Breughel de Oude en lerares van haar kleinzoon Pieter Breughel de Jonge. Haar tweede man was de schilder Pieter van Aelst.

Zeventiende eeuw

• Artemisa Gentilechi (1593-1652), barok schilderes en dochtervan de schilder Orazio Gentilechi. Ze was de eerste schilderes, die het beeld van de schilderes als dame doorbrak op een zelfportret. Ze werkte aan het hof van Karel I van Engeland. Haar naakten en heldinnen waren nogal controversieel in haar tijd, wat haar later juist vooral binnen de feministische beweging onder de aandacht bracht.
• Judith Leyster (1609-1660), Haarlemse schilderes en waarschijnlijk leerlinge van Frans Hals. Haar vader was brouwer. Ze was één van de weinige leden van het schildersgilde in Haarlem.
• Mary Beale (1633-1699), Engelse portretschilderes.
• Elisabeth Sirani (1683-1665), barok schilderes uit Italië en dochter van de schilder Giobanni Andrea Sirani.
• Clara Peeters (1594-1657), Vlaams schilderes van vooral stillevens.
• Luisa Roldán, of La Roldana (1652-1706), Spaanse barok beeldhouwster en dochter van de bekende beeldhouwer Pedro Roldán.
• Rachel Ruysch (1664-1750), Nederlandse schilderes van bloemenstillevens en dochter van Frederik Ruysch, anatomist en botanist.
• Rosalba Carriera (1675-1757), Venetiaanse roccoco schlderes. Ze kwam uit een lager milieu en begon als patronenontwerpster voor haar moeder, die handelaarster was.
• Élisabeth Sophie Chéron (1648-1711), Franse barok schilderes en dochte rvan Henri Chéron, schilder, dichter en musicus.
• Josefa de Ayala, of de Óbidos (1634-1684), Spaanse schilderes en dochter van de Portugese schilder uit Óbidos, Baltasar Gómez Figueira
• Giovanna Garzoni (1600-1670), Italiaanse barok schilderes.

Maria Sibylla Merian (1647-1717), Duitse schilderes en dochter van de Zwitserse meester Matthäeus Merian. Ze woonde vanaf 1685 in Nederland.

• Louise Moillon (1610-1696), Franse stillevenschilderes en dochter van de schlder Nicholas Moillon.
• Maria van Oosterwijk (1630-1693), Nederlandse genreschilderes en zeer geliefd op de hoven van Engeland en Frankrijk van haar tijd. Desondanks werd ze geweerd van de gilden.

Achttiende eeuw

• Maria Cosway (1760-1838), Engelse schilderes
• Anna Dorothea Therbusch (1721-1782), Duitse portretschilderes en dochter van de portretschilder Georg Lisiewski.
• Anne Vallayer-Coster (1744-1818), Franse schilderes en dochter van een goudsmid.
• Elisabeth Vigée-Le Brun (1755-1842), Franse portretschilderes van aristocraten en dochter van een portretschilder.
• Mary Moser (1744-1819), Engelse bloemenschilderes en dochter van de Zwitserse emailleerder George Michael Moser.
• Betje Wolff (1738-1804), schrijfster van brievenromans, waarvan de bekendste ‘Sara Burgerhart’.
• Aagje Deken (1740-1804), schrijfster van brievenromans, waarvan de bekendste ‘Sara Burgerhart’.

Negentiende eeuw

• Constance Mayer (1775-1821), Franse schilderes.
• Marie Ellenrieder (1791-1863), Duitse schilderes.
• Mary Stevenson Cassatt (1844-1926), Amerikaanse schilderes en dochter van een rijke vader.
• Camille Claudel (1864-1943), Frans beeldhouwster en zuster van de dichter en dramaturg Paul Claudel; muze van de beeldhouwer Auguste Rodin.
• Catherine "Kate" Greenaway (1846-1901),Engelse schrijfster en illustratrice van kinderboeken.
• Suzanne Valadon (1867-1938), Franse schilderes en de eerste vrouw die aan werd toegelaten aan de Société Nationale des Beaux-Arts.
• Victorine Louise Meurent (1844-1927), Franse schilderes en lievelingsmodel van Edouard manet, dochter van de graficus Jean-Louis-Etienne-Meurent.
• Anna Rosalie Boch (1848-1936), Belgisch neo-impressionistisch schilderes.
• Barbara Bodichon (1827-1891), Engelse schilderes en feministe.
• George Eliot, of Mary Anne Evans (1819-1880), Engelse romanschrijfster en dochter van een boer.
• George Sand, of Amandine Aurore Lucile Dupin, barones Dudevant (1804-1876), Franse romanschrijfster en dochter van een aristocraat.
• Emily Brontë (1818-1848), Engelse romanschrijfster en dochter van een rector.
• Emily Elizabeth Dickinson (1830-1886), Amerikaanse dichteres en dochter van een puriteinse advocaat.
• Clara Wieck Schumann (1819-1896), Duits componiste en pianiste, echtgenote van Robert Schumann.
• María Felicia García Sitches, of María Malibrán (1808-1836), Spaanse diva en componiste, dochter van de componist Manuel del Pópulo Vicente García.
• Eleanor Fortescue Brickdale (1872-1945), Engelse schilderes en illustrator
• Kate Elizabeth Bunce (1856-1927), Engelse schilderes en dichtster, aangesloten bij de Arts and Crafts movement. Dochter van John Thackray, directeurvan het Birmingham Museum and Art Gallery en uitgever van de Brmingham Post.
• Evelyn De Morgan (1855-1919), Engelse schilderes, dochter van een magristraat.
• Emma Sandys (1843-1877), Engelse schilderes.
• Elizabeth Siddal (1829-1862), Engelse schilderes en dichteres, dochter uit een bemiddelde familie en echtgenote van de prerafaelitische schilder en dichter Dante Gabriel Rosetti.
• Marie Spartali Stillman (1844-1927), Griekse prerafaelistische schilderes, werkzaam in Engeland.
• Maria Zambaco, meisjesnaam Kassvetti (1843-1914), schilderes en model.
• Julia Margaret Cameron (1815-1879), Engelse fotografe, gespecialiseerd in artistieke portretten en allegorische voorstellingen.
• Gertrude Kasebier (1852-1943), Amerikaans fotografe.
• Elizabeth Thompson, of Lady Butler (1846-1933), Britse schilderes, gespecialiseerd inmilitaire scenes. Ze was getrouwd met de militair William Butler.
• Paulina García Sitches, of Pauline Viardot 1821-1910), Spaanse operazangeres en componiste, dochter van de componist Manuel del Pópulo Vicente García.
• Paula Modersohn-Becker (1876-1907), Duitse expressionistische schilderes en echtgenotevan de landschapsschilder Otto Modersohn.
• Daniel Stern, of Marie Catherine Sophie de Flavigny, ook Marie d'Agoult (1805-1876), schrijfster, echtgenote van de graaf van Agoult en minnares van de beroemde componist Franz Liszt.

De eerste helft van de twintigste eeuw

• Leonora Carrington (1917), Engelse surealistische schilderes, werkzaam in Mexico.
• Elizabeth Catlett (1915), Afroamerikaanse beeldhouwster, werkzaam in Mexico.
• Sonia Delaunay, meisjesnaam Deloné-Terk (1885-1979), Franse-Oekraniaans schilderes, geïnspireerd door o.a. het kubisme, en echtgenote van Robert Delaunay.
• Dulah Marie Evans (1875–1951), Amerikaanse schilderes, fotografe, illustrator en etser
• Françoise Gilot (1921), Franse schilderes en schrijfster, en dochter van een zakenman en een aquareliste; moeder van Claude en Paloma Picasso.
• Gabriele Müntert (1877-1962), Duitse 'Blaue Reiter' schilderes en partner van Kandinsky.
• Natalia Goncharova (1881-1962), Russische constructivistische schilderes, sinds 1911 lid van de kunstenaarsgroep ‘Der Blaue Reiter’.
• Barbara Hepworth (1903-1975), Engels beeldhouwster.
• Hannah Höch (1889-1978), Duitse schilderes, fotografe en grafica; maakte deel uit van de Dada beweging.
• Malvina Hoffman (1887-1966), Amerikaanse beeldhouwster.
• Gwen John (1876-1939), Welshe schilderes, werkzaam in Frankrijk..
• Käthe Kollwitz (1867-1945), Duits expressionistisch schilderes, grafica en beeldhouwster.
• Frida Kahlo (1907-1954), Mexicaans schilderes.
• Laura Knight (1877-1970), Engelse impressionistisch schilderes, gespecialiseerd in de wereld van theater, ballet en circus.
• Marie Laurencin (1883-1956), Franse schilderes en grafica.
• Tamara de Lempicka, geboren Maria Górska, (1898-1980), Poolse Art Deco schilderes
• Dora Maar (1907-1997), Franse schilderes, fotografe en beeldhouwster; muze van Pablo Picasso.
• Maruja Mallo (1902-1995), Spaanse surrealistische schilderes.
• Louise Nevelson, meisjesnaam Leah Berliawsky (1899-1988), Russische schilderes en beeldhouwster, geëmigreerd naar de VS.
• Georgië O'Keeffe (1887-1986), Amerikaanse schilderes, pionier in de visuele kunsten.
• Anne Ryan (1889- 1954), Amerikaanse abstract-expressionistische schilderes binnen de New York School
• Charlotte Salomon (1917-1943), Duits-joodse aquarelliste,bekend van het geschilderd dagboek ‘Charlotte’.
• Zinaida Serebriakova (1884-1967), Russisch schilderes.
• Maria Stanisia, of Monica Kurkowski (1878-1967), Amerikaanse schilderes van Poolse origine.
• Gertrude Stein (1874-1946), Amerikaanse schrijfster en dichteres, en mecenas.
• Anaïs Nin (1903-1977), Franse schrijster, dochter van Joaquin Nin, Cubaans componist en musicus, en Rosa Colmel, Cubaanse zangeres.
• Jane Bowles, meisjesnaam Auer. (1917-1973), Amerikaanse schrijster en echtgenote van de schrijver Paul Bowles.
• Adeline Virginia Woolf, meisjesnaam Stephen (1882-1941), Engelse romanschrijfster, essayiste, uitgeefster en kinderverhalenschrijfster; dochter van de schrijver Sir Leslie Stephen.
• Alma Marie Mahler, meisjesnaam Schindler (1879-1964), Oostenrijks componiste en muze van verschillende kunstnaars; was getrouwd met de componist Gustav Mahler, de architect Walter Gropius en de romanschrijver Franz Werfel.
• Anna Justina Mahler (1904-1988), Oostenrijks beeldhouwster en dochter van de componist Gustav Mahler.
• Annie Caroline Pontifex Fernhout-Toorop, beter bekend als Charley Toorop (1891-1955), Nederlandse schilderes en dochter van de schilder Jan Toorop.